HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM

TRUNG TÂM THỰC NGHIỆM VÀ ĐÀO TẠO NGHỀ

————–***————–

QUY TRÌNH KỸ THUẬT NHÂN GIỐNG, TRỒNG VÀ CHĂM SÓC

 CÂY RAU SẮNG CHÙA HƯƠNG

1. ĐẶC ĐIỂM THỰC VẬT HỌC

1.1. Nguồn gốc, tên gọi

Cây rau sắng: Tên khoa học : Melientha suavis Pierre; Họ thực vật : Họ rau sắng (Opiliaceae).

Tên khác: Ruột gà, cây mì chính, rau ngót rừng, lai cam, tắc sắng, pắc van.

Cây rau sắng là một dạng cây thân gỗ, mọc tự nhiên trên núi, chủ yếu trên những vách đá của núi đá vôi có độ cao khoảng 100 – 200 m trở lên so với mặt nước biển ở miền Bắc Việt Nam gồm các tỉnh Lào Cai, Lạng Sơn, Quảng Ninh, thậm chí vẫn thường gặp tại các khu rừng già Trường Sơn, vườn quốc gia Xuân Sơn tỉnh Phú Thọ. Loại cây này phù hợp trồng ở các vùng đệm, ven rừng.

1.2. Đặc điểm hình thái

Rau Sắng Cây gỗ nhỏ, cao 3 – 5 m hay hơn. Vỏ cây dày, màu xám nhạt. Cành và lá non màu lục, rủ xuống, mềm, có vị ngọt của mì chính. Lá có phiến hình mác, nhẵn bóng, dày, dài 7 – 12 cm, rộng 3 – 6 cm; gốc và chóp lá tù, gân bên 4 – 5 đôi, không rõ ở hai mặt, mép nguyên; cuống lá dài 1 – 2 mm. Cụm hoa chuỳ hoặc bông kép, dài 13 cm, mọc trên thân và cành già. Hoa hình cầu, cao 2 mm, tạp tính, rất thơm. Đài nhỏ, không có thuỳ rõ. Tràng gồm 4 – 5 phiến hình mác, hợp ở dưới. Nhị 4 – 5, mọc đối với thuỳ tràng và ngắn hơn. Đĩa của hoa đực gồm 4 – 5 tuyến, xen với cánh hoa, nạc, hình nêm. Nhụy lép hình trứng, không có núm rõ ràng. Hoa cái có tuyến đĩa hình trứng ngược, dẹt, ngắn hơn bầu. Bầu 1 ô, gần hình cầu, nhỏ, không cuống, đường kính 2 mm; vòi không có núm, hình khối nạc hơi chia thuỳ. Quả hạch, hoá gỗ, hình thuôn hay hình trứng, dài 2,5 cm, đường kính 1,3 – 1,5 cm, màu lục nhạt, nhẵn, vị ngọt, hơi ngứa. Hạt 1, có xơ trắng.

1.3. Đặc điểm sinh lý

Cây có khả năng phát lộc mạnh về mùa xuân, hè; chậm về mùa thu; mùa đông ngừng sinh trưởng.

Rau Sắng là cây thân gỗ nhỏ, sống lâu năm có bộ rễ ăn sâu khác biệt với cây ta thường gặp. Ra hoa vào tháng 2-3, quả chín vào tháng 6 – 7.

Cây rau sắng ưa đất ẩm, sống bằng mùn đất do lá cây mục nát tạo ra, thường mọc dưới tán lá của những loại cây khác, ít ưa các loại phân bón hóa học. Dù khó trồng do kén đất và nhạy cảm với những phương tiện chăm sóc cơ học, cây vẫn có thể được nhân giống bằng hạt, hom, rễ; trồng phân tán, trồng xen với cây ăn quả.

1. NHÂN GIỐNG CÂY RAU SẮNG

2.1. Giâm cành

2.1.1. Thời vụ giâm:

Có thể giâm hom từ tháng 3 đến tháng 5 dương lịch đối với cây rau Sắng. nên chánh giâm hom vào thời điểm cây ra hoa tháng 2 – tháng 3 dương lịch. Tuy nhiên, với rau Sắng dây cũng có thể giâm vào tháng 11, 12 dương lịch.

2.1.2. Giá thể giâm hom:

– Nguyên liệu giá thể: tốt nhất là cát sạch hoặc hỗn hợp cát sạch với đất bột. hoặc lấy chính đất giàu mùn tại nơi trồng, chúng ta có thể đóng bầu để giâm. Hoặc giâm vào gia thể trước đóng bầu sau.

– Chuẩn bị đất vào bầu : Phân vi sinh 2%, phân chuồng hoai 10%, đất mùn tán rừng 88%.

– Túi bầu: Sử dụng túi bầu có kích thước 14 x 16 (cm), hoặc 18 x 22(cm) để cây có thêm thời gian sinh trưởng phát triển trước khi đem ra trồng.

– Mái che: nên giâm cành vào nhà có mái che chiều cao 1,8 – 2,0 (m). Lợp bằng lưới cản quang có độ che bóng khoảng 80%, sau đó giảm xuống 40% trước khi xuất vườn.

2.1.3. Chuẩn bị hom giâm và kỹ thuật giâm hom

– Chọn cành hom rau Sắng: Chọn cành bánh tẻ có đốm trắng đều, hoặc có thể dùng cành có độ tuổi già hơn bánh tẻ đểm đảm bảo tỷ lệ mọc mầm và tỉ lệ ra rễ cao, cành hom giâm nên cắt từ cây mẹ khỏe sạch bệnh lượng cành cắt nhiều để đảm bảo cây không bị cắt cụt quá. Cây mẹ cần có tuổi đời 7 -10 năm tuổi, và không khai thác rau trước thời điểm cắt hom ít nhất 1 – 2 năm.

– Kỹ thuật cắt hom: Hom được cắt vào buổi sáng sớm hoặc chiều mát. Hom cắt dài từ10 – 15cm, đảm bảo mỗi hom có từ 2 – 3 đốt, và có khoảng 1 – 2 lá tùy khoảng cách phân đốt của hom, khi cắt để lại 1/2 diện tích lá, cắt xiên lá. Kéo cắt hom phải sắc, để nhát cắt nhẵn, không làm dập, sây xát vỏ hom. Mặt cắt của hom cắt vát so với trục cành, nhằm tạo tiết diện lớn để hom hấp thu thuốc kích thích ra rễ và lấy nước. Sau khi cắt vát xong nếu chưa giâm ngay thì nhúng vào xô nước sạch cho tươi. Nhưng tốt nhất là cắt xong đem giâm luôn vì cây rau Sắng là loại nhựa không.

– Xử lý hom và cách giâm hom:

+ Để giảm tối thiểu việc mất nước của hom có thể nhúng hom vào xô nước sạch cho tươi. Sau đó vớt ra để ráo nước rồi chấm ngay vào thuốc kích thích sinh trưởng ra rễ  N3M hoặc NET’S, khoảng 10 – 15 giây trước khi giâm. Hoặc xử lý với thuốc IBA ở nồng độ 5000ppm sẽ cho tỷ lệ ra rễ cao.

+ Cách cắm hom: Cắm hom giâm một cách nhẹ nhàng vào nền giâm, ấn nhẹ sâu khoảng 4 -7cm, hoặc cắm hom thẳng vào đúng tâm bầu (nếu giâm trực tiếp trên bầu). Sau đó, dùng ngón tay ấn nhẹ lấp đất giữ cho hom giâm ổn định.

+ Môi trường giâm yêu cầu: Độ ẩm từ 75% – 80%, nhiệt độ trung bình từ 22 – 25⁰C, nền giâm thích hợp không chứa mầm bệnh.

2.1.4. Chăm sóc sau giâm

– Tưới nước: Điều tiết nước để vườn giâm luôn đủ ẩm:

+ Trong 7 ngày đầu tưới 1 ngày 2 lần.

+ Từ 20 ngày sau giâm tưới mỗi ngày một lần.

+ Tùy điều kiện thời tiết khí hậu có thể tăng hay giảm số lần tưới để đảm bảo đủ ẩm cho vườn giâm.

– Làm cỏ: Do giâm vào đầu mùa mưa, do mưa nhiều cùng với chế độ tưới thường xuyên nên ẩm độ cao, cỏ dại phát triển nhanh cần chú ý làm cỏ thường xuyên.

– Bón phân: sau khi giâm khoảng 25 – 30 ngày cành giâm bật mầm, tuy nhiên chưa xuất hiện rễ, vì vậy để cung cấp dinh dưỡng cho chồi sinh trưởng, phát triển cần tưới bổ sung các loại phân bón qua lá như: Calci 20S, KOMIX^R, Seaweed – Rong biển 95%, Đầu trâu 502, Super Grow, Demiral… Sau 40 ngày đối với Sắng dây, 60 ngày đối với Sắng gỗ hom giâm bắt đầu cho rễ, đây là thời điểm có thể chuyển hom vào bầu. Giảm độ che bóng xuống còn 40% cho đến khi xuất vườn, nhằm huấn luyện cho cây thích nghi dần với điều kiện tự nhiên.

2.1.5. Tiêu chuẩn cây con xuất vườn:

Cây giống đủ tiêu chuẩn xuất vườn khi có ít nhất một mầm trở lên, có từ 6 lá trở lên. Chiều dài chồi mầm đạt khoảng 7 – 15 cm. Mầm khỏe, không sâu bệnh.

Hom giống trên 120 ngày tuổi là có thể đem trồng.

2.2.Nhân giống từ hạt

Quả chín vàng thu hái trong thời gian ngắn, sát sạch vỏ, cùi sạn đá xử lý ngâm trong thuốc tím 0,5% trong thời gian 15 phút ở nhiệt độ 54^oC, sau đó rửa sạch thuốc tím và ủ vào cát sạch tỷ lệ 1 hạt 3 cát (độ ẩm cát ủ đảm bảo khi nắm hạt cát không bị tơi ra), thường xuyên giữ ẩm cho tới khi hạt nảy mầm đem tra vào bầu.

Bầu đóng bằng đất tơi xốp 70% + 30% phân mục. Luống giâm bầu trong thời gian ủ cho tới khi ra lá mầm có kích thước 80 – 100cm và được che bóng 100%, thường xuyên tưới ẩm và thoát nước tốt. 4-5 tháng giữ độ che bóng còn 60-70%. Từ tháng thứ 4 trở đi đảo cây tháng một lần. Thường xuyên làm cỏ, phá váng tưới phân đạm, lân từ tháng thứ 3 (nồng độ loãng 10%). Nếu có hiện tượng héo do nấm, phun booc đô nồng độ 1%/ngày/lần cho tới khi dừng hẳn, hoặc Ridomil.gol.

III. KỸ THUẬT TRỒNG VÀ CHĂM SÓC CÂY RAU SẮNG

3.1. Thời vụ trồng: Tốt nhất là vào vụ xuân tháng 2 – 4, vụ thu tháng 7 – 8 cũng có thể trồng được.

3.2. Phương thức trồng: Trồng dưới tán rừng, trồng thuần loài, trồng trong vườn hộ.

3.3. Chuẩn bị đất trồn

Chọn đất tốt có nhiều mùn ẩm, thoát nước tốt, pH từ 6 – 7. Đất trồng tốt nhất là rừng thứ sinh, đất nương rẫy cũ để cây trồng che bóng 2 – 3 năm; nếu không thì phải trồng xen với cây họ đậu như cốt khí.

Xử lý thực bì: Trồng dưới tán rừng làm theo băng rộng 2m, phát quang cỏ dại gom đốt hoặc dọn sạch mặt đất để trồng

Làm đất: Đất được cuốc xới sâu khoảng 20cm có thể dùng máy cày xới lên luống rộng 50cm hoặc theo băng rộng 2m. Xác định hộ trồng và cuốc hộc.

Trồng xen trong vườn hộ hoặc vườn rừng làm băng rộng 1,2 m. Ngoài ra có thể làm cục bộ xung quanh hố trồng.

Dưới tán rừng trồng theo hàng kích thước 1,5 x 2 m.

Trồng xen trong vườn hộ hay vườn rừng: trồng theo hàng, kích thước 0,5×1,2 m.

Cuốc hố kích thước 40 x 40 x 40 cm. Cuốc hố 15 – 20 ngày trước khi trồng.

3.4. Phân bón:

Phân chuồng hoai 1 – 1,5 kg + 0,2 kg vôi bột + 0,1 kg phân NPK và trộn đều với đất mặt trước khi lấp hố. Có thể sử dụng phân hữu cơ vi sinh Sông Gianh hoặc Quế Lâm để bón lót mỗi hố 1kg/hố.

Lấp hố: Trộn phân với đất tầng, mặt nếu trồng ngay thì lót 1-2cm đất màu lên mặt phân trồn rồi trồng cây lên. Chưa trồng ngày mà phân vẫn chưa hoai hoàn toàn thì có thể lấp đất lên phân trồn bằng miệng hố rồi để đó khi nào trồng.

3.5. Mật độ trồng:

Dưới tán rừng trồng 2,500 – 2,700 cây/ha (1 x 1m) trong giai đoạn 10 năm đầu, đến năm tiếp theo thì có thể đánh tỉa cách một cây đánh 1 cây để cây có bộ khung tán rày vè đều hơn, tiện thu hái hơn.

Trồng xen trong vườn hộ, 2,700 – 3,000 cây/ha (0.8 x 1m).

3.6. Tiêu chuẩn cây con đem trồng:

• Cây con phải có tuổi 6 – 9 tháng.
• Chiều cao trung bình đạt 30 – 40 cm.
• Đường kính thân ít nhất 0,5 cm.
• Có ít nhất 3 – 4 lá.
• Rễ thứ cấp phát triển là có thể trồng.
• Cây trồng không sâu bệnh, không vỡ bầu.

3.7. Kỹ thuật trồng:

• Thích hợp nhất là trồng vào ngày râm mát, có mưa nhẹ hoặc sau khi mưa.
• Đào một lỗ giữa hố trồng, sâu 15 cm.
• Xé vỏ bầu ni lông trước khi trồng.
• Trồng cây thẳng đứng vào trong giữa hố, tránh làm vỡ bầu.
• Nén chặt đất quanh gốc cây để rễ tiếp xúc với đất.
• Lấp đất vun xung quanh gốc cao hơn mặt hố 4 – 5 cm để giữa nước cho cây nếu là đất dồi dốc hoặc vách núi đá. Trồng cao trên luống đối với đất đằng dễ ngập nước trong mùa mưa.

3.8. Chăm sóc cây:

* Tưới nước: đối với cây con mới trồng giữ ẩm trong 3 tuần đầu đây là thời điểm cây hồi phục bén rễ trong điều kiện môi trường. Đối với những vườn đã và đang cho khai thác thì lượng nước tưới thường xuyên vô cùng quan trọng nó quyết định đến 60% năng suất của cây. Cách tưới tốt nhất là tưới mặt chú ý là cần tưới cả lên lá ngọn cây để giữ ẩm và kích thích mầm thân mầm cành.

* Trồng dặm: sau 1 – 2 tháng sau khi trồng thì tiến hành trồng dặm, kiểm tra toàn bộ vườn nhỏ bỏ những cây chết, những cây còi cọc vàng lá hỏng rễ để trồng dặm đảm bảo được mật độ trồng.

* Chăm sọc bón phân làm cỏ

• Làm cỏ vun xới đất mỗi tháng một lần.
• Bón phân NPK 0,1kg/ cây cách gốc 0,7m, bón 2 lần/năm.
• Nếu đất quá khô thì tưới thêm nước và bón thêm phân.
• Từ năm thứ hai: Bón phân NPK 0,1kg/cây trong đường kính 0,7 – 1 m xung quanh gốc trồng, 2 lần/năm.
• Phủ mùn xung quanh gốc cây để giữ ẩm và hạn chế cỏ dại mọc.
• Khi cây cao 80 cm trở lên thì bấm ngọn để tạo tán.
• Do rễ của rau Sắng là rễ cọc ít rễ cho bên khi bấm ngọn cây đồng thời dùng thuổng chọc đứt rễ cái nhằm cho cây phát triển nhiều rễ con làm cây khỏe hơn.
• Cần tỉa cây nhỏ vào cuối mùa sinh trưởng để kích thích tán phát triển và có khoảng trống cho lá mọc.
• Sau 3 – 4 năm cây có thể thu hoạch lá.
• Khi cây sinh trưởng, phát triển mạnh, bắt đầu cho thu hoạch cần bón bổ sung các loại phân bón lá như: Antonic, KOMIX^R, Seaweed – Rong biển 95%, Đầu trâu 502, Super Grow, Demiral… theo liều lượng được khuyến cáo trên bao bì.

3.9. Đốn trẻ hoá cây rau Sắng

–  Tốt nhất nên đốn vào thời điểm cuối năm âm lịch tháng 11 – 12. Đây là thời điểm nhựa cây keo hơn cây đã ngừng sinh trưởng nên lượng dinh dưỡng dự trữ trong cây là tốt nhất. Sau thời gian đốn đến đầu tháng 1 âm lịch cây bắt đầu bật mầm.

Nếu thời vụ chính này bỏ qua thì chúng ta chuẩn bị đốn vào thời vụ phụ vào tháng 4,tháng 5. Đây là thời điểm cây phát triển ngọn là nhiều nhất chúng ta đốn đau sẽ làm cây ức chế phát triển mạnh mầm. Không đốn vào thời điểm đầu xuân, đốn thời gian này mầm mới ra chủ yếu là mầm hoa không có mầm lá. Vì đầu xuân là mùa ra hoa đậu quả của cây rau Sắng.

1. Kỹ thuật đốn

* Chọn cành đốn: cành bị đốn là những cành to già vượt cao quá tầm hái, cắt tỉa toàn bộ cành bị sâu bệnh gây hại.

* Cách đốn: Cây có tuổi đời trên 10 năm mà chưa đốn thì chúng ta dùng biện pháp đốn đau chiều cao đốn khoảng 1,2 – 1,5m. Đối với cây có tuổi dưới 10 năm mà cây khai thác liên tục thì chúng ta áp dụng biện pháp đốn phớt, cắt toàn bộ cành vượt, cành sâu bệnh, cành tăm trong thân yếu để cây tập trung dinh dưỡng cho mầm mới phát triển.

Chú ý: khi đốn đau hay đốn phớt chú ý đến tình trạng của cây và cần để lại 1-2 cành có lá chừa lại để cho cây không bị Stress môi trường và không bị chết cây mẹ (cành thở giúp cây cân bằng thân, lá và rễ).

3.10. Gò tán

Gò tán là biện pháp kỹ thuật nhằm tạo được khung theo ý muốn (tán thấp, rộng) tăng khả năng quang hợp cho cây, tăng số lượng mầm trên cây.

* Chọn cành gò: chọn những cành to vừa phải mà mọc thẳng lóng đốt dài để gò. Chọn những cành được chia đều về các hướng để gò, thông thường trên một cây chọn lấy 3-4 cành cấp một để gò hoặc cành cấp 2, cấp 3 gò. Đây là những cành quan trọng mang bộ khung tán cho cây sau này.

* Cách gò: dùng dây gai hoặc dây nilong để gò tùy theo cành to hay nhỏ có thể chấp đôi chấp 3 hoặc 1 dây để gò. Nên buộc dây ở 1/2 – 2/3 cành tính từ thân chính để gò, có thể buộc dây gò vào thân hoặc đóng cọc xuống đất. Kéo dây gò từ từ vì rất có thể cành sẽ bị xước, gãy. Gò cho cành ngang song song với mặt đất hoặc tạo với mặt đất góc <90^o. Nếu cây cao có thể gò một góc khoảng 120 – 160^o để đảm bảo cây thấp đi dễ thu hái. Sau khi gò cây sẽ bật mầm mới nhiều ở đoạn cành bị gò cong.

3.10. Phòng trừ sâu bệnh

Có 4 loại sâu hại chủ yếu là: sâu xanh, sâu cuốn lá lớn, sâu bốn gù, nhện. Trong đó chủ yếu là sâu xanh và sâu bốn gù là thường xuất hiện sau các trận mưa, khi có độ ẩm cao. Thời điểm gây hại chủ yêu vào tháng 4-7 hàng năm. Chúng thường ăn cả lá non, lá già và mầm. Biện pháp phòng trừ sử dụng Actara, Pesieu 500SC, Cydansuper 250EC….

Bệnh đốm lá và nấm rễ: thường xuất hiện vào thời điểm giao mùa từ tháng 3-5 hàng năm chúng gây hại hầu hết trên lá và rễ làm cho cây còi cọc không phát được mầm mới làm ảnh hưởng lớn đến năng suất và ảnh hưởng nhiều đến mẫu mã của sản phẩm khi đưa ra thị trường. Bệnh này chỉ hay phát sinh phát triển trên những vườn cây um tùm không được cắt tỉa và khai thác và những vườn thường hay bị ngập nước lâu thoát sau mưa. Biện pháp phòng trừ sử dụng Aliete, Ridomid để xử lý. Phun 15 ngày một lần khi thấy bệnh xuất hiện cách sử dụng theo chỉ dẫn trên bao bì.

3.11. Thu hoạch

Thường cây rau Sắng có độ tuổi từ 3 – 4 tuổi trở lên sẽ bắt đầu được thu hái, nhưng phải 10 năm sau cây mới đạt năng suất cao nhất.

Khi thu hoạch rau Sắng, sẽ kích thích cây nhanh bật chồi.

Thu hái cần để lại 2 – 3 nách lá kích thích mầm mới mọc lên

Thời gian thu hoạch chính vụ từ tháng 2 – 5 âm lịch.

* Tuy nhiên trên thực tế mùa lễ hội chùa Hương thường đầu năm tháng 1 – 3 âm lịch, đây là thời điểm rau Sắng có giá cao nhất do vậy cần tác động cho cây rau Sắng được thu hoạch sớm.

Chú ý: muốn thu hoạch vụ rau sớm cần

– Lứa rau cuối cùng của năm trước chúng ta cần để chừa lại một số ngọn để làm cành mẹ cho năm sau không nên khai thác triệt để.

– Thu hái lứa cuối cùng cần bón phân bổ sung cho cây ngay nhằm phục hồi khả năng sinh trưởng của cây (nên dùng phân bón qua lá ở giai đoạn này).

– Nước tưới vô cùng quan trọng, cần cung cấp nước cho cây sớm.